SOVYETLER BİRLİĞİNDE ORTA VE UZUN MESAFE KOŞULARINDA YETENEK SEÇİMİ

J.TRAVINjW .SLACINjN.UP ÇEVİRİ : TANJU BAGIRGAN

Bu yazı Die Lehreder leiehtathletik dergisinin 14 ekim 1982 sayısından Peter Tsehiene'nin çevirisinden Türkçeye aktarılmıştır. Özgün yayın: "Ljugkaya atletika" Moskova 1980 No:5.

Orta ve uzun mesafelerde yetenek seçimi sisteminin kuramsal ve düzenlemesel yöntemlerine ilişkin temellerini günümüz için biçimlendirmek gerekmektedir:

Dayanıklılık antrenmanlarının başlangıcı ve dayanıklılık koşuları için seçmelerin 8-11 yasları arasında yapılması önerilir (Ama bu seçmelerin yapılması 12 yasin üstüne çıkmamalıdır).

Bu önerilerin gerekçeleri; 8 yasından itibaren özellikle de erkek çocuklarda hızlı bir genel aerobik dayanıklılık gelişimini gözükmesi, ve 11-15 yasları arasında da genel dayanıklılıkla ilgili antrenman uyarılarına çok iyi yanıt verilmesi oluşturur.

Antrenörlerimizin deneyimleri, çok sayıda sporcunun spor geçmişinin incelenmesi

kendi araştırmalarımız ile genç koşucular üzerinde yaptığımız gözlemler sonuçlarında, orta ve uzun mesafelerde yetenekleri saptama için aşağıdaki yargıya ulaştık:

- Orta ve uzun mesafeler için yetenek seçiminde uzun süreli bir dönemse bile yaklaşık 18 aya varan yapılan saptamalar- her zaman yeterli değildir (Sovyetler Birliğinde yeteneğin saptanması için ilk elemeden sonra, 18 ay sonra ilk seçme yapılmaktadır (Çevirenin Notu).

Bu açıdan orta ve uzun mesafelerde yetenek seçiminin düzenlenmesi çok sayıda evreyi kapsayan bir süreçte yapılmalıdır. Bu bağlamda da orta ve uzun mesafelerde çok yıllı antrenman süreci içerisinde yetenek seçimi bize göre 4 değişik evrede ele alınmaktadır.

I.EVRE: (10-12 ve daha düşük yaslarda)

Antrenörler gruplarına yeni başlayanlara yönelik antrenman programları uygularlar. Bu antrenman programı çok yönlü çalışma ilkesine göre temellendirilmiş dayanıklılık antrenmanına çocukları yönlendirmeye yönelik çalışmaları içerir. Çocukların yeteneklerinin değerlendirilmesi, ilk testin sonuçlarına göre dikkatli bir biçimde yapılmalıdır.

2.EVRE: (13-16 yas)

Genç koşucular değişik mesafelerde kendilerini denerler. Burada üzerinde durulması gerekli bir nokta bir koşu dalında özelleşmeden ve yanlış biçimde yüklenmelerden kaçınılmasıdır. Bu evrede değerlendirmeler biyolojik yaşı da göz önüne bulundurarak test sonuçlarına bağlı olarak yapılmalıdır.

3.EVRE: (17-19 yas)

Önceki evrelerde gösterilen eğilimlere göre bu evrede 1 ya da 2 mesafe saptanır. Burada vurgulamamız gerekli olan sadece seçilen koşu dallarında değil özellikle de bu mesafenin yakınında olan alt ve üst mesafelerde koşulara ve yarışmalara katılmaktadır. Bu evrede daha iyi bir değerlendirme yapabilmek için yapılan testlere daha başka test/er eklenir.

4.EVRE: (19 yas üstü)

Çeşitli mesafeler için doğrudan doğruya seçmeler yapılır.

Mesafe koşularında yeteneklerin seçimi konusunda uygulamaya yönelik belirli önerilerde bulunmadan önce, bütün seçme evrelerinde geçerli olan temel özellikler üzerinde bilgi verilmesi zorunludur. Bu özellikler tüm değerlendirme evrelerinde göz önünde bulundurulmalıdır. Önemlilik sırasına göre bu özellikler:

1. Önemli kondisyonel yetilerin gelişim düzeyi ve bu yetilerin antrenman gelişimi üzerine etkisi

2. Organizmanın koşu verimini etkileyen işlevsel sistemlerin durumu ve bu sistemlerin

geliştirilmesinin özellikleri

3. Sporcuların antropometrik özellikleri

Bunların yanında bu çalışmada geniş olarak ayrıntılarına girilmeyen sinir sisteminin özellikleri, sporcunun ruhsal özellikleri ve artan yüklenmelere karsı gösterdikleri uyum gibi diğer ölçütlere dikkat edilmesi zorunludur. Seçme için bu özelliklerin yanında dikkat edilmesi gerekli olan ilkeler şunlardır:

a. Dünyanın en iyi sporcuların verim modelleri

b. Çocuk ve gençlerde biyolojik yaşların gösterdiği' bireysel özellikler

c. Devitsel (Motorik) yetilerin işlevsel olarak gelişim dönemleri

d. Özel/esmeye baslarken kullanılan araç ve yöntemler

e. Genel sarilik düzeyi

I.EVRE: (10-12 yas)

Bu evrede antrenörler yüzlerce öğrenciyi, spor derslerinde ve çocukların katıldığı genel yarışlarda gözleyerek, yetenekli olanları saptarlar. Bu gözlem ve araştırmaların niteliği eğer çocuk ve gençlik spor okulları (KSS) antrenörlerinin okullardaki spor öğretmenleri ile özellikle de özel spor sınıfları öğretmenleri ile işbirliği yapması ile daha da artar. Doğal olarak spor derslerinde uzun süre öğrenciyi çalıştırarak tanıyan spor öğretmenleri oldukça yüksek bir güvenirlilik ile konuya eğilimi ve yatkınlığı olan çocukları belirler.

Seçme sürecinde ilk aşamada boy, ağırlık, spor dersindeki hareket istekliliği, antrenmana olan istek koşuya karsı olan eğilim vb. genel özelliklerden seçme yapılmaya çalışılır.

Antrenörler ilk olarak antropometrik verilerden genç sporcuları saptamaya çalışırlar. Bu açıdan birkaç yıla dayalı özel araştırmalar sonuca oluşturduğumuz çeşitle yaslar için belirleyici anatomik ve morfolojik veriler yol göstericidir (Bkz. Çizelge 1)

Çizelge 1: Anatomik morfolojik ölçütler

Yas Boy Ağırlık Göğüs çevresi Vital

(cm) (kg) (cm) kapasite (ccm)

10-12 144±6 37±7 69±3 2260±140

13-14 158±7 47±8 76±2 2780±120

15-16 170±7 59±8 86±3 4000±170

17-18 175±5 65±6 91±3 4740±150

19-20 177±5 67±5 92±3 4970±120

Seçme sırasında bu ölçütler bir yol gösterici olarak değerlendirilmelidir. Değerlerin

sınırlarının geniş olması ve yasla birlikte sporsal niteliğin artması, antropometrik veriler arasında farkların azalmasından dolayı seçme işlemi sırasında bu veriler yanılgılara neden olabilmektedir. Diğer bir değişle çok yetenekli olan çocuklar elenebilir, ya da yeteneksiz olanlar seçilebilir. Bu açıdan koşu dallarında yetenek seçiminde antropometrik özelliklerin kullanılması sadece tamamlayıcı bir işlev olarak görülmeli ve kullanılmalıdır. Bu bağlamda da antropometrik seçim ölçütlerinin kullanılması sadece başlangıç evrelerinde büyük bir anlam taşır.

Bu açıdan bütün temel özellikler olan testleri ile bütünleşecek bir biçimde kullanılmalıdır. (Bkz. Çizelge 2)

1 evrede kullanılan testler sadece 5 tanedir:

60m, 300m, 600m, 2000m koşu ve durarak üç adim atlama Çizelge 2'de verilen test değerlerinin alt sinirinin üstünde yer alan çocuklar antrenman grubuna

alınırlar. Örneğin 300m koşusunda elde edilen dereceler 1.06.7 den kötü olmamalıdır (1.0.1,3;6,2). Bu değerler orta ve uzun mesafe koşucularında her evrede olması gerekli ortalama değerleri verir. Böylece de gelecekteki orta ve uzun mesafe koşucularındaki basari düzeyini yönlendirir.

Burada belirtilmesi gerekli bir noktada 10-12 yas grubunda cinsiyetle ilgili gelişimin kondisyenel düzey üzerine etkisi bulunmadığıdır. Bu açıdan test sonuçlarında bilinçli bir biçimde test sonuçlarından sporcuların potansiyel olanaklarının kestirilmesi gerekmektedir.

1 evrenin sonunda yeniden test uygulanır ve sonuçlardan yeni bir eleme yapılır. Bu evrede orta ve uzun mesafeye yatkın olan çocuklar kendi yas grubunun

(13-14 yas) üst sınırına ulaşabilmeli hatta daha sonraki yas grubunun (13-14 yas) en alt değerlerine ulaşabilmeli ya da asmalıdır.

2.EVRE: (13-16 yas)

Bu evrede test sonuçları ile birlikte bu test sonuçlarının biyolojik yasla birlikte artış göz önüne alınır. Çünkü bu evre cinsiyet gelişimi dönemini içerir. Artış düzeyi için en iyi bir gösterge başlangıçta %7-10'luk bir gelişim sonda ise %5-7'lik bir değerdir. Bu evrenin sonunda genç koşucular yetişkinlerin verim sınıflama düzeyi olan 3 ve 2. değerlerine ulaşmalıdırlar.

Bu evrede önemli bir noktada bazı durumlarda bu iki evrenin birleştirilmesi gerekliliğidir. Çünkü bazı sporcular koşu antrenmanına normal olarak başlayamazlar. (Örneğin sporcu ya başka bir spor dalı ile uğraşmaktadır ya da başka nedenlerden) Bu durumda, sporcunun daha önceki spor yaşantısını da göz önüne alınarak başlangıç testleri ve antrenman süreci içerisindeki gelişim düzeyi yönlendirici bir ölçüttür. Bununla birlikte test sonuçları o yasa özgü ortalama değerleri gerisinde kalmamalıdır. Diğer bir değişle ortalama değerlerin yakınında olarak da ergenlik çağındaki biyolojik gelişim düzeyi göz önüne alınmalıdır.

Burada yeniden anımsatmak istediğimiz bir nokta koşucuların her yas düzeyindeki test değerlerinin büyük bir çoğunluğun çizelge değerlerinin altında kalmamasının gerekliliğidir.

Örneğin 13 yasındakiler için bu değerlerin alt sınırlarına ulaşılmış olması bir gereklilik iken (Bkz. Çizelge 2) 14 yas için bu değerlerin büyük bir çoğunluğunun

üst sınırlara yakın olması bu zorunluluktur.

Eğer koşucunun test değerlerinin büyük bir çoğunluğu bu değerlere ulaşmıyor ise bu koşucu grup içerisinde kalarak 1 yıl test değerlerine ulaşmak amaçlı

antrenman yaptırılarak denenmelidir. Eğer bu süre sonunda istenilen değerlerine ulaşılamıyorsa koşucunun başka bir dala ya da spor dalına gönderilmesi bir zorunluluk olarak ortaya çıkmaktadır.

Koşu dallarında özel kondisyoner yetilerin gelişim düzeyi yanında organizmanın işlevsel olanakları da önemli bir etmendir. Bu açıdan dayanıklılık düzeyinin

saptanması için gerekli fizyolojik etmenlerden maximal oksijen tüketimi, aerop-anerop eşik, aerob sürecin niteliği, oksijen borçlanmasını girebilme düzeyi, diğer etmenlere göre daha önemli belirleyicidirler. Buna karşın bu ölçütleri, özellikle de ilk seçme evresinde saptamak ve etkilerini genelleştirmek geniş bir kitle taramasının

yapılmasından dolayı zordur.

Genel olarak; antrenörler uygulamalarında eğitimsel ilkeleri göz önünde bulundurmak zorundadır. Bu açıdan da bu eğitimsel ilkelerin uygulamaya yönelik

test değerleri ile desteklenmesi bir gerekliliktir. Bu bağlamda da özel araştırmalar ile çocuk ve gençlerde seçim ölçütleri olarak bir dizi test olan bu testlerden bazıları,

dakikada 170 atim sayısında koşu hızı, koşu hızının esik değeri, bu eşik değerini tutma süresi, aerob-anerop eşikteki koşu hızı (Bkz. çizelge 6)

10-14 yaslarındaki koşularda genel dayanıklılık düzeyinin kestirilmesinde 2-3 km. koşular kullanılır. Dala özgü dayanıklılık değerleri için ise orta mesafeler

için 600-1000m'lerden değerlendirme yapılırken uzun mesafeler için 2-3 km.lik koşulardan saptamalar yapılır.

Çabukluk (sürat) yetisinin kestirilmesinde enerji değişim süreçlerine bağlı olarak testler kullanılmaktadır. Bu testler için ölçütler çok sayıda araştırma sonucuna

bağlı olarak saptanmıştır.

Bu testlerden 7-10 sn arasında fosfat mekanizmasının saptanmasında kullanılan testler örneğin 60m, Anerop glikol atik yüklenmelerin saptanmasında kulan ilan testler örneğin 300m. koşu.

Çizelge 3: 400-8oom. koşucularının antrenman durumlarını denetleme ölçütleri

Test Sınıf3 sınıf2 sınıf1 Ümit Uzman Uluslararası

uzman

100m (sn) 12,4±0,3 11,9±0,9 11,5±0,2 11,3±0,2 11,0±0,1 10,8±0,1

600m (dak) 1:33,0±2,0 1:27,0±1,5 1:23,0±1,5 1:20,0±1,0 1:18,0±1,0 1:17,0±0,6

1000m (dak) 2:49,0±4,0 2:40,0±3.0 2:32,0±2,0 2:28;0±1,0 2:24,0±1,0 2:20,0±1,0

3000m (dak) 10:22,0±17 9:33,0±14 9:09,0±17 8:49,0±9.0 8:35.0±7,0 8:22,0±7,0

400m (sn) 56,7±1,2 53,8±0,8 50:9±0,7 49,1±0,7 47,8±0,6 46:3±0,5

8OOm(dak) 2:09,0±2,7 2:02±2,9 1:55,0±1,9 1:50,0±0,9 1:47,0±0,6 1:45,0±0.4

3.EVRE: (17-19 yas)

Bu evrede sınıflandırma 1 ya da ümitler normları gerçekleştirilir. Çabukluk bu evrede diğer yetilerin geliştirilmesi yanında maksimale yakın değerlere ulaştırılmalıdır. Bu evrede genel dayanıklılık için belirleyici test olarak 5 ile 15 km. arasında koşular, dala özgü dayanıklılık için ise 1 ile 3 km. arasında koşular kullanılır.

Bu testlerin yanında bu evrede işlevsel özellikler koşucunun durumuna ilişkin öznel (sübjektif) bilgiler vermek amacıyla sınanmalıdır (Çizelge 6)

Bu evrede ümit ve uzmanlık düzeylerine uygun koşucuların seçilmesi gerçekleştirilir. Bunun yanında ulusal genç takımı ile olimpiyat hazırlığı için aday yeteneklerini belirlemesi ve seçilmesi yapılır.

4.EVRE: (19 yas ve üstü)

Bu evrenin birincil ödevi kondisyenel yetilerin ve organizmanın işlevsel olanaklarının arttırılarak, sporsal verimi sağlamlaştırma ve yarışma koşullarında en üst düzeyde gerçekleştirmenin oluşturulmasıdır.

Genel dayanıklılık düzeyinin kestirilmesi için bu evrede kullanılan testler, 10-20km. arasındaki testler, çabukluk için 100m ile 100m. koşuları, çabuk kuvvet için durarak 10 adim kullanılır.

Yasa özgü özelliklerin yanında eğilimlerinde yönlendirilmesi için belirli mesafeler birlikte değerlendirilmelidir. 400-800m., 800-1500m., 1S00-S000m.biçimindeki

gruplanmalar bu mesafelerdeki hazırlık durumunun açıkça belirleyicisidir.

Çizelge 4: 800-15OOm.koşucularının antrenman durumunu denetleme ölçütleri

Test Sınıf3 sınıf2 sınıf1 Ümit Uzman Uluslararası

uzman

100m.(sn) 12,7±0,4 12,0±0,3 12,7±0,2 11,4±0,2 11,2±0,2 11,0±0,2

400m.(sn) 57,0±1,0 56,0±1,0 52,0±1,0 50,0±0,5 49,0±0,5 47,0±0,5

600m(sn) 1:33,0±2,0 1:27,0±2,0 1:24,0±1,0 1:21,0±1,0 1:18,0±1,0 1:17,0±1,0

1000m(sn) 2:50,0±4,0 2:38,0±3,0 2:32,0±2,0 2:27,0±1,0 2:23,0±1,5 2:19,0±1,0

1200m(dk) 3:33,0±8,0 3:17,0±4,0 3:08,0±3,0 3:01,0±2,0 2:57,0±1,5 2:53,0±2,0

3000m(dk) 9:54,0±17 9:18,0±11 8:38,0±10 8:23,0±7,0 8:12,0±7,0 8:06,0±7,0

5000m(dk) 17:01,0±27 16:15,0±23 15:10,0±17 14:34,0±13 14:05,0±13 13:52,0±10

800m(dk) 2:10,0+3,0 2:01,0±2,0 1:55,0±2,0 1:50,0+1,0 1:48,0±0,5 1:45,0±0,5

1500m(dk) 4:33,0±7,0 4:13,0±5,0 3:56,0±3,5 3:46,0±2,0 3:41,0±1,0 3:36,0±1,0

Çizelge 5: 1500 ve 50oom. koşucuların antrenman durumunu denetleme ölçütleri

Test Smif3 Smif2 Smif1 Ümit Uzman Uluslararası

Uzman

100m(s) 13,9±0,4 12,7±0,4 12,1±0,2 11,8±0,3 11,6±0,2 11,3±0,2

400m(s) 59,0±1,5 57,0±1,0 54,0±1,0 51,0±1,0 50,0±0,5 49,5+0,5

1000m(dk) 2:51,0±4,0 2:39,0±4,0 2:31,0±3,0 2:29,0±2,0 2:25,0±2,0 2:23,0±2,0

2000m(dk) 6:14,0+8,0 5:53,0±7,0 5:35,0±5,0 5:18,0±5,0 5:13,0±3,0 5:06,0±3,0

3000m(dk) 9:47,0±16 9:13,0±10 8:31,0±10 8:12,0±5,0 8:01,0±5,0 7:51,0±5,0

800m(dk) 2:11,0±3,0 2:03,5±2,0 1:58,0±2,0 1:54,0±2,0 1:51,0±1,0 1:49,0±1,0

1500m(dk) 4:31,0±7,0 4:11,0±4,0 3:56,0±3,0 3:47,0±2,0 3:42,0±1,0 3:36,0±1,0

5000 m(dk) 16:42,0±23 15:45,0±20 14:52,0+12 14:19,0±11 13:47,0±11 13:31,0±12

400-800m. mesafe grubu sporcular doğal olarak yüksek düzeyde çabukluk düzeyi gösterirler; ikinci grup (800-1S00m.) koşucular çabukluk mesafelerinden oldukça uzakta olmalarına karsın yüksek çabukluk ve dayanıklılık düzeyi gösterirler (Çizelge 4). 3.grup sporcularda ise (1500/5000m.) dayanıklılığın anlamı çok yük. sektir. Bu gruptaki sporcularda çabukluk düzeyinin anlamı diğer gruplardan daha azdır. (Karşılaştırınız Çizelge 5) Bütün uzun süreli antrenman evrelerinde yüksek verim düzeyine kadar çok yönlü bir koşu hazırlığı yapılmalıdır. Böylece sporcuların değişik mesafelerdeki yetenekleri doğru olarak saptanabilir. Yetenek seçimi ve eğitimsel değerler için ölçütler çizelge 6'da verilmiştir. Böylece aerob dayanıklılık düzeyi, çabuk kuvvet düzeyi, organizmanın işlevsel düzeyinin niteliği, ana sarsma mesafesine bağlı olmadan saptanabilir. Yeni başlayanlarda kondisyenel yetilerin başlangıç düzeyinin ve bu yetilerin artış düzeyinin birlikte değerlendirilmesi yeteneğin değerlendirilmesinde önemli bir işleve sahiptir. Ana mesafelerde verim artısı ve testlerdeki özel dayanıklılık düzeyindeki artış, özel antrenmana başlanıldıktan sonra ortalama değerlerden temel evrede %7-10 ikinci yıl 0/05-7üçüncü yıl ise %4-5 fazla bir düzeyde yetenekli sporcular ilk yıllarında yüksek bir artış düzeyi gösterirler. Bu artış birinci yıl %14-15, ikinci yıl ise %9 dolayındadır. Burada vurgulanması gerekli nokta ise bu değerlere antrenman yüklenmelerinin aşırı bir düzeyde arttırılması olmadan ulaşılma zorunluluğudur. Yüksek bir artış dizeyi özellikle de diğer özelliklerle birlikte yaklaşık eşit değerde artarsa değerlidir. Özellikle de bu artış sadece bir koşu mesafesinde değil, diğer koşu mesafelerinde de ortaya çıkmalıdır. Verim belirleyici olan kondisyoner yetilerin artış hızının yetenekli sporcuların saptanmasında öncelikle belirleyici olması için bu yetilerin gelişim düzeylerinin yeterli bir biçimde yüksek olmasını gerektirir. Eğer bu düzey düşük ise çocuk ve gençlerin belirli dönemlerindeki sporsal verim düzeylerinde istendik artışı sağlamayacaktır.

Çizelge 6:orta ve uzun mesafe koşucularının antrenman durumu denetleme ölçütleri

test	Sınıf3	Sınıf2	Sınıf1	uzman	Uluslararası uzman
20km yol Koşusu(saat)	-	1:18:20,0±3:30	1:12:20±3:22	1:07:50,0±2:40	1:04:50,0±2:50
15km yol Koşusu(saat)	-	58:14,0±3:00	51:55,0±1:50	49:40,0±1,00	47:40,0±1:20
10km yol Koşusu(saat)	40:27,0±3:01	36:19,0±2:13	33:42,0±1:25	33:12,0±1,37	31:30,0±0:57
Dakikada 170 nabız atım hızı(m\sn)	4,1±0,2	4,7+0,2	4,9±0,1	5,1±0,1	5,2±0,1
Aerob-anerob eşikteki hız(m\sn)	3,2±0,2	3,5±0,2	3,9±0,2	4,0±0,1	5,9±0,1
en uygun hız(m\sn)	4,6±0,2	5,1+0,2	5,5±0,2	5,6±0,1	5,9±0,1
En hız. Tutul.(dak)	7:26,0±38,0	8:18,0+23,2	11:35,0±2,0	12:49,0±19,0	13:54,0±19,0
Durarak 10 adım(m)	22,90±2,7	26,90±2,30	26,90±1,40	27,70±1,60	28,40±19,0
Max. Oksijen tüketimi(m\dk\kg)	54,5±6,0	60,0±4,70	72,0±2,80	75,4±2,8	77,9±1,80

Yayına Hazırlayan: ŞERİF KOCA